याला जीवन ऐसे नाव

   

    हरघडी बदल रही है रूप जिंदगी, छॉंव है कभी, कभी है धूप जिंदगी ........ आयुष्याचे असेच असते. दर क्षणी ते नवीन नवीन वळण घेत असते. त्याला तोंड द्यायला आपली मानसिक आणि शारीरिक वृत्ती, क्षमता, प्रवृत्ती मात्र तरोताजगी ठेवायला लागते. जीवनात काहीतरी करून दाखवायचे असेल, काही बनायचे असेल तर संघर्ष अटळ आहे. संघर्ष हा आयुष्याचा स्थायीभाव झाला पाहिजे. लहान बालिकेचे किंवा बालकाचे रूपांतर तरुण व्यक्तिमद्धे होत असताना, तिला किंवा त्याला जो शारीरिक, मानसिक संघर्ष करावा लागतो तो अटळच असतो. नैसर्गिकही. ती जीवन प्रक्रियाच आहे. स्थित्यंतर होताना संघर्ष होणारच !

      संगीत मार्तंड पंडीत जसराज यांनी आपले उमेदवारीचे दिवस कसे काढले याबद्दल सांगताना संघर्षाला ते धन्यवाद देतात. वडिलांची सेवा तर करायला मिळाली नाही, आणि आईला कर्करोगाने ग्रासले होते. तिचे औषध शोधत पायी दक्षिण कोलकाता मधून मध्य कोलकाता पर्यंत पोहोचले. ब-याच दुकानात ते औषध मिळाले नाही. मग एका दुकानात ते मिळाले तर द्यायला त्यासाठी पैसे नव्हते,  जेवढे पैसे होते ते देऊन बाकीचे नंतर देतो म्हणून सांगितले. पण त्याचवेळी कुणीतरी आधार दिला, दुकानदाराला सांगितले ‘जेवढे पैसे आहेत तेवढे घ्या आणि सगळी औषधे द्या, बाकीचे पैसे माझ्या खात्यावर लिहून ठेवा’  ते दुकान मालक होते. औषधांची व्यवस्था तर झाली, पण डॉक्टरांनी सांगितले होते की, दिवसातून दोनदा त्यांना इंजेक्शन द्यावे लागणार. त्याचा खर्च पंधरा रूपये होता. दिवसाला पंधरा रूपये मिळवणे कठीण काम होते. ज्यावेळी डॉक्टर जायला निघाले तेव्हा जसराजजींनी त्यांना सांगितले की आज संध्याकाळी ऑल इंडिया रेडिओत मी गाणार आहे. त्यांनी म्हटले मला गाण्यात रस नाही. पण दुस-या दिवशी डॉक्टर आले तेव्हा ते म्हणाले की तुझे गाणे मी माझ्या भाचीच्या घरी ऐकले . ती म्हणाली की या गाणा-याकडे पैसे नसतात. त्यांची ती भाची म्हणजे गीता दत्त. डॉक्टरांनी त्या दिवसानंतर नाममात्र फी घ्यायला सुरवात केली. ऑल इंडियावर गाणारा हा गायक त्यावेळी कफल्लक होता. हे उदाहरण एवढ्यासाठी की जेव्हा एखादा मोठा कलाकार अशा संघर्षातून जाऊन आपले स्थान जनमानसात निर्माण करतो त्याला आपण आदर्शवत मानतो.

       सुरवंटाचे फुलपाखरू होताना केवढी प्रचंड संघर्षाची तयारी त्याला करावी लागत असेल! ही प्रक्रिया फार जीवघेणी असते. एका कुरूप, काटेरी, लोकांच्या बीभत्स, किळसवाण्या नजरेला पात्र असलेल्या किडयाचे जेव्हा एका सुंदर, नेत्रसुखद, रंगबिरंगी फुलपाखरात रूपांतर होते तेव्हा त्याला एका खूप मोठ्या संघर्षाला तोंड द्यावे लागते. असेच एक फुलपाखरू कोशातून बाहेर यायला धडपडत होते. त्याचा पूर्वीचा सुरवंटाचा संघर्ष आता संपला होता. त्याने स्वत:भोवती कोष विणून स्वत:लाच घडवण्याची प्रक्रिया पूर्ण केली होती. आता प्रतीक्षा होती कोषातून बाहेर पडण्याची. हळूहळू तो कोष फाडून बाहेरही आला. काही क्षणातच त्याचे फुलपाखरू बनणार होते. त्याची धडपड एक संवेदनशील माणूस पहात होता. त्याला त्या फुलपाखराची धडपड बघवेना. त्याच्या बारीकशा काडीसारख्या पायांना चिकटलेला द्रवरूप पापुद्रा त्याच्या बाहेर पडण्याला अडथळा होतोय असे त्याला वाटले म्हणून त्याने हलकेच तो पापुद्रा कापला. पण झाले भलतेच, त्याचे पंख मोकळे होण्याऐवजी मिटलेलेच राहिले. त्याचे अंग सुजले. ते फुलपाखरू कायमचेच अपंग झाले. स्वत:च्या धडपडीतून फुलणारे जीवन त्या संवेदनशील माणसाने खुडुन टाकले होते. फुलपाखरू स्वत:बरोबरच्या संघर्षातून फुलले असते तो संघर्षच नाहीसा झाला आणि नैसर्गिक धडपडीतून सुंदर होण्याऐवजी बिचारे पंगु झाले.

      आजची तरुण पिढी संघर्ष करायला थोडीशी बिचकते. खरेतर मुलांना यशापयशाच्या संघर्षाला आपणच तोंड द्यायला शिकवले पाहिजे. तरच मुले मानसिकरित्या बलवान होतील. मैदानी, शारीरिक खेळांच्या अभावामुळे पडणे झडणे तरुण पिढीला माहीत नाही. कुठल्याही गोष्टीसाठी, ती मिळावी म्हणून वाट पाहणे जमत नाही. यासाठी धीर धरण्याचा धडाही मनाला द्यायला पाहिजे आणि शारीरिक धडपडही पाहिजे. संवेदनक्षम मनाला झगडण्याचे बाळकडू द्यायला हवे. अकाली जीवाचे मोल देणारी मुले आयुष्यात अगदी छोट्या छोट्या संकटांना घाबरतात. समस्यांशी दोन हात करण्याची तयारी ठेवली की मार्ग तर निघतोच शिवाय त्यामुळे आपले मनोबलही वाढते. कधी हा संघर्ष दृश्य तर कधी अदृश्य स्वरुपात असतो. माणसाच्या जन्मापासून त्याचा संघर्ष चालू होतो. मातेच्या उदरातून बाहेर येण्यासाठी अर्भकाला झगडावे लागते. श्वास घेण्यासाठी धडपडावे लागते. यामुळेच त्याला रडू फुटते. तिथून पुढे आयुष्यात दर क्षणाला संघर्षाला तोंड द्यावे लागते. तो झगडा असतो कधी व्यक्तीशी, कधी विचाराशी, कधी परिस्थितीशी, कधी तत्वाशी, कधी समाजाशी. या संघर्षाला कधी डगमगायचे नसते. तो तर जीवनातला एक अविभाज्य भाग असतो. जात्यात घातलेले धान्य भरडल्याशिवाय त्याचे पीठ पडत नाही. आणि टाकीचे घाव सोसल्याशिवाय देवपण येत नाही.    

       -----------------------------सविता नाबर 

    Published in Maharashtra Times on 27th July 2016, kolhapur edition

तस्मै श्री गुरवे नम:

    

      माणसाच्या आयुष्यात श्रद्धेचे स्थान खूप मोठे आहे. श्रद्धा मग ती देवावरची असो, गुरुवरची असो, संत महात्म्यावरची असो, ती आपल्याला मानसिक आधार देत असते. देवाचे रूप अमूर्त. संत भूतकाळात जमा झालेले आहेत, अशा वेळी मूर्त रूपातील श्रद्धा कुणावर ठेवायची हा मोठा प्रश्न असतो, त्यासाठी आपण गुरूचा आधार घेतो.  

      जन्माला आल्यानंतर काही काळ आपल्यासमोर सर्वात मोठा आदर्श असतो. तो म्हणजे आई. आई जे काही करते ते मुलाच्या दृष्टीने योग्य असते. तीच पूर्व दिशा असते. थोड्याशा कळत्या नकळत्या वयात मोठी बहीण किंवा भाऊ हे आदर्श असतात. आईवडिलांचे वागणे हीच खरी वागण्या बोलण्याची रीत हा समज डोक्यात पक्का बसतो. त्याच दरम्यान आयुष्यात खर्‍या अर्थाने गुरूचा किंवा शिक्षकाचा प्रवेश होतो. गुरुने काहीही संगितले की ती काळ्या दगडावरची रेघ असते. गुरु शिष्य म्हटले की आपल्याला द्रोणाचार्य आणि एकलव्य यांची जोडी आठवते. त्याने गुरूचा पुतळा उभा करून स्वयंप्रेरित होऊन शिक्षण घेतले. कधी कधी असे स्वयं दीप व्हायला लागते. यासाठी स्वत:ला ओळखता येणे फारच महत्वाचे आहे. निसर्गाने प्रत्येकात काहीतरी सुप्त गुण पेरुन ठेवलेले असतात. कधी ते सहजपणे दिसतात तर कधी घासून पुसून घ्यावे लागतात. प्रत्येकजण एकमेवाद्वीतीय आहे. स्वत:ला एकवार त्रयस्थ नजरेन पाहिलं तर लक्षात येते की प्रत्येक वेड पिलु राजहंस असतच.

      सहा सात वर्षांची माझी एक छोटी मैत्रीण होती. ती आणि तिच्यापेक्षा पाच वर्षानी मोठी तिची ताई दोघी एकत्रच शाळेत जात. पण काहीवेळा ताईला आपले प्रश्न सोडवायला या छोटीची ढाल करावी लागे. छोटी मात्र बिनधास्त. मुद्देसूद उत्तरे देऊन समोरच्याला निरुत्तर करत असे. तार्किक दृष्ट्या अतिशय योग्य आणि हजरजबाबी बोलणे असल्यामुळे तिच्याशी व्यवस्थितच बोलावे लागायचे. तिची माझी भेट झाली तेव्हापासून मी तिचा हा गुण उचलायचा प्रयत्न करतेय.

       अत्त दीप भव हा आयुष्याचा कानमंत्र बुद्धांनी मानवजातीला दिला. हा गुरु आहे, त्याच्याकडून योग्य ते शीक म्हणून आपणच आपल्या मनाला बजावायचे असते. मनासारखा दुसरा गुरु शोधून तरी सापडेल काय? डॉक्टर वि. ना. श्रीखंडे, प्रख्यात सर्जन. त्यांच्या बोलण्यामध्ये दोष होता. मग बोलायला जीभ धजावणार तरी कशी? त्या दोषावर त्यांनी मात तर केलीच पण ते इतके मोठे निष्णात सर्जन झाले की त्यांची कीर्ती आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पसरली. अशा पुस्तकांच्या वाचनाने आपल्याला वेळोवेळी कळत नकळत मार्गदर्शन होत असते. म्हणून ग्रंथ हे न बोलता बर्‍याचवेळा गुरूचे काम करतात.

     छोट्या छोट्या गोष्टीत सुबकता आणि सौंदर्य पहाणारी आई. वाचनाचा व्यासंग वाढवणारे वडील. वडिलांमुळे गाण्याचा कान तयार झाला. त्यांच्यामुळे मला तबल्याच्या क्षेत्रात यावेसे वाटले. तबला शिकवताना कै. केशवराव धर्माधिकारी सरांनी विद्या कधीच हातची राखली नाही. पं. विभव नागेशकरांमुळे तबल्याचा सराव कसा जीव तोडून करावा हे शिकायला मिळाले. गानयोगिनी धोंडुताई कुलकर्णी यांच्याकडे मी गाण्याचे प्रत्यक्ष शिक्षण घेतले नाही पण त्यांचे माझे एक जिव्हाळ्याचे नाते तयार झाले होते. त्यांचे प्रेमळ पण गाण्याच्या बाबतीत कुठलाही वावगेपणा खपवून न घेणारे, शेवटपर्यंत कार्यरत रहाणारे व्यक्तिमत्व फारच विलोभनीय होते. सांताक्रुझच्या योगा इन्स्टिट्यूटचे सर्वेसर्वा असणारे ऋषितुल्य डॉक्टर जयदेव आणि श्रीमती हंसाजी यांनी तर माझा आयुष्याकडे पहाण्याचा दृष्टिकोनच बदलून टाकला. सम्यक दृष्टीने विचार करायला प्रवृत्त करणारा माझा नवरा, छोट्या गावातून येऊन स्वत:ला अत्यंत सुयोग्य रीतीने विकसित करणारी माझी मैत्रीण, अनेक मुलांना शिकवताना, समुपदेशन करताना त्यातून मिळालेले असंख्य अनुभव. या सगळ्यामुळे माझे आयुष्य अतिशय समृद्ध झाले.  

      पूर्वी गुरुगृही राहून शिकले तरच विद्या मिळायची, त्यासाठी बरेच कष्ट मुलांना काढायला लगायचे. गुरुपत्नी  आणि गुरु हे मातापित्यासमान असायचे. त्यामानाने आज कुठलीही विद्या मिळवणे सोपे झाले आहे. फक्त ती हस्तगत करण्यासाठी शिकण्याची आच हवी. विद्या मिळाल्यावरही त्यामध्ये प्रावीण्य मिळवण्यासाठी साधना हवी. गुरुकडून जो गुण घेण्यासारखा आहे तेवढाच उचलायचा. आणि आपल्या अंगी बाणवायचा कसोशीने प्रयत्न करायचा. आपले मन हे टीप कागदासारखे असते. जे समोर घडेल ते टिपत असते. म्हणून शक्यतो चांगले पहायचे, चांगले ऐकायचे, चांगले वाचायचे. विंदांची कविता सगळ्यांनाच माहीत आहे. देणार्‍याने देत जावे, घेणार्‍याने घेत जावे, देता देता एक दिवस देणार्‍याचे हात घ्यावे. देणार्‍या व्यक्तीचा चांगला गुण घेण म्हणजे त्याला त्यावेळी गुरुस्थानी मानणे असेच मला वाटते. आपण आजूबाजूच्या माणसांमधे असणारे गुण बघून नकळत त्यांचे अनुकरण करत असतो. फक्त अनुकरण करताना ते डोळस असावं. आंधळेपणाने करू नये. त्यावेळेपुरती ती व्यक्ति गुरुच असते. अनुकरणाच्या दिशेने उचललेले पाऊल हे योग्य की अयोग्य हे मात्र ठरवायला, स्वत:च गुरु व्हावे लागते.

                   --------------------------सविता नाबर 

        Published on 20th July 2016 in Maharashtra Times,Kolhapur edition

समाधी साधन.........

   

       दोरीवरून चालणारी डोंबार्‍याची पोर सगळ्यांनीच पाहिली असेल, किंवा आगीच्या वर्तुळाकार ज्वाळेतून आरपार जाताना तिच्या शरीराला त्याचा जरासुद्धा स्पर्श होऊ न देता ती शिताफीने सटकते. केवढे कमालीचे एकाग्रचित्त असते तिचे मन! तिचे चित्त किंचितही विचलित झाले तरी प्राणाशी गाठ असते. वय तर जेमतेम सहा सातच असते. ज्या वयात सुखवस्तू मुलांना एकाच ठिकाणी बराच वेळ बसणे किंवा एकाच कृतीवर मन केन्द्रित करणे अवघड असते. मग हे त्या मुलीलाच कसे जमते? यासाठी मनाला एकाग्र करण्याचा सराव आवश्यक आहे. उद्दिष्टाशी मनाची एकरूपता साधून त्यावर बराच काळपर्यंत स्थिर चित्ताने काम करणे अवघड असते. कारण आपल्या मनाला घडी घडी इकडे तिकडे विनाकारण भटकायची सवय लागलेली असते. त्याला हळूहळू आपल्या नियंत्रणात घेऊन पुन्हा पुन्हा आपल्या ध्येयाकडे खेचून आणावे लागते.

      या सदरात लक्ष्यवेध हा विषय याआधी मी हाताळला होता. पण तो होता उद्दीष्ट जाणण्यासाठी आणि कामाचा प्राधान्यक्रम ठरवण्यासाठी. मन एकाग्रचित्त असणे याला आपल्या ध्येयाच्या दृष्टीने फार महत्व आहे. एकदा लक्ष्यवेध झाल्यानंतर उद्दिष्टाशी एकरूप होणे खूपच महत्वाचे असते. चार प्रकारे मन एकाग्रचित्त करता येते. डोळे पूर्णपणे उघडे ठेवून, बाह्य गोष्टीवर लक्ष्य केन्द्रित करून. डोळे बंद ठेवून, अंत:चक्षु उघडे ठेवून म्हणजे मनाने, ज्या गोष्टी आपल्याला आनंददायी वाटतात, त्यावर लक्ष्य केन्द्रित करून, ही प्रतिमा सतत आपल्या नजरेसमोर येते आणि अदृश्य होते. त्या प्रतिमेला आपल्याला पुन्हापुन्हा नजरेसमोर आणावे लागते. या प्रकारच्या एकाग्रतेला मनाचे प्रचंड सामर्थ्य लागते. तिसरा एकाग्रतेचा प्रकार म्हणजे आपल्या श्वासावर मन केन्द्रित करणे. आपण श्वास घेतो कसा आणि सोडतो कसा याचे निरीक्षण करणे. डोळे उघडे अथवा बंद ठेवून, दोन्ही हे प्रकारे करता येते. आणि चौथा प्रकार म्हणजे मनातल्या मनात काही मंत्र किंवा श्लोक म्हणणे. आणि ते म्हणत असताना, ते लक्ष्यपूर्वक आपण स्वत:च ऐकणे. मनाची एकाग्रता विकसित करण्यासाठी या तंत्रांचा उपयोग होतो.   

    कुठल्याही जत्रेत, प्रदर्शनात, समारंभात एक स्टॉल हमखास असतोच. तो म्हणजे डार्टचा. पाच सात फुटावर असणार्‍या चक्राकार तबकडीच्या बरोबर मध्यभागी डार्टने नेम साधायचा असतो. किंवा छोट्या बंदुकीने फुगे फोडायचे असले तरी आपले मन त्यावेळी किती एकाग्र असते! नजर आणि मन जराही इकडे तिकडे बघायला तयार नसते. ही असते एकाग्रता. समजा कुणी तुमचे चित्त विचलित करायचा प्रयत्न केला तरीही आपण टस की मस होत नाही.      तुम्ही एखादा खेळ, सामना, मॅच खेळता आहात. त्यावेळी आजूबाजूच्या प्रेक्षकांचा आरडाओरडा, टाळ्या, शिट्या, जल्लोष हे तर सतत कानावर पडत असतेच. शिवाय समोरचा प्रतिस्पर्धी जर तुल्यबळ असेल तर त्याचेही मनावर दडपण असते. खेळात चांगली कामगिरीही करायची असते. या सगळ्या गोष्टींचा एकाच वेळी सामना करत असताना मन एकाग्रचित्त असावे लागते. त्या गोष्टींचे योग्य ते भान ठेवून खेळावे लागते. तरच आपली खेळी चांगली होऊ शकते. एकाग्रता जितकी जास्त तेवढे त्या प्रसंगाचे, घटनेचे स्वरूप समजायला सोपे जाते. त्या प्रसंगातले बारकावे  समजून घेता येते.

     एकदा काही टारगट मुले शाळेत 3 शेळ्या सोडतात. त्यावर नंबर घालतात 1,2 आणि 4. मुले शाळेत शेळ्या शोधायला येतात. त्यांच्याबरोबर शिक्षक, काही पालकही शेळयांचा शोध घेणे चालू करतात. त्यांना एक, दोन आणि चार नंबर घातलेल्या शेळ्या सापडतात. मग सगळ्यांचा मोर्चा वळतो 3 नंबरच्या शेळीकडे. पण ती तर काही केल्या सापडत नाही. कारण तीन नंबरची शेळीच नसते. ते मात्र तीच शेळी दिवसभर शोधत बसतात. सगळ्यांच्या तक्रारी, नातेसंबंध, कामातले समाधान, करियर, पैसा या सगळ्याच्या बाबतीत जे उपलब्ध नाही तेच मनाला सगळ्यात जास्त खटकते. महत्वाचे असते ते आपल्याकडे उपलब्ध असणारी साधन सामुग्री, वेळ, ऊर्जा. त्यामुळे शेळी नंबर तीन ची काळजी करायची नाही.

      काम करताना मन इतके एकाग्र असावे की आपल्याला खाण्यापिण्याचीही शुद्ध असता कामा नये. एकाग्रता टिकवता येत नाही म्हणून इतरांना दोष देण्याचे काम आपण करतो. एकदा न्यूटनच्या पत्नीने त्याच्यासाठी दुपारी जेवण ठेवले आणि ती निघून गेली. संशोधनात गढलेल्या न्यूटनला प्रयोगातून बाहेर येण्याचे जेव्हा भान आले, तेव्हा रात्र झाली होती. हा विसरभोळेपणा नसून कामाशी तद्रूप झाल्याचा परिणाम म्हणता येईल. जेव्हा संगीत साधनेत कोणीही मग्न होते, तेव्हा आजूबाजूच्या परिस्थितीचे किंवा कोलाहलाचे भान त्या व्यक्तिला नसते. एकदा लक्ष्य ठरल्यावर त्या दृष्टीने आपली वाटचाल सुरू होते. आणि त्या ध्येयाच्या दिशेने पाऊल टाकताना कामाशी एकजीव झाले की आपल्या कामात शंभर टक्के परिपूर्णता येते. आत्मिक समाधान, अचिव्हमेंट, ईश्वरप्राप्ती अशा अनेक संज्ञानी या तपश्चर्येचे वर्णन करता येईल. याची अनुभूति नक्कीच प्रत्येकाने घ्यायला हवी.

           ...................................सविता नाबर   

 Published as on 13th July 2016 in Maharashtra Times, Kolhapur edition