प्रत्यक्षाहुनी प्रतिमा उत्कट

     

      कुठल्याही समारंभाला, फंक्शनला जाताना आपण आपली प्रतिमा आरशात बघून निरखतो. केस ठीक आहेत ना, आपला ड्रेस व्यवस्थित आहे ना, चेहरा पुरेसा स्वच्छ (?) आहे ना, अशी दुसर्‍यांवर छाप पाडणारी लक्षणे पाहतो. बावळटपणा चेहर्‍यावर दिसू नये ही धडपड नक्कीच असते. आपली लोकांमधली प्रतिमा जपण्यासाठी किती जाणीवपूर्वक प्रयत्न असतो आपला! पण हे झाले आपले बाह्यरुप. आपले अंतर्मन असेच प्रभावी, उत्साही ठेवले तर चेहर्‍यावर आत्मविश्वास प्रकट होत असतो.

       स्वप्रतिमा मनात अतिशय सकारात्म, आत्मविश्वासी ठेवायला हवी. जर बावळट, कमजोर असेल तर तसाच आपला बाह्य आविर्भाव रहातो. काही व्यक्तींच्या चेहर्‍यावरून आत्मविश्वास ओसंडून वाहात असतो. त्यांच्या वागण्या बोलण्यात, हालचालीत एक शिस्त, दमदारपणा दिसून येतो. चालण्यात एक डौल असतो. चेहर्‍यावरच्या आविर्भावात आपण कोणीतरी विशेष आहोत, स्वगौरवाचे भाव असतात. स्वत:वर योग्य नियंत्रण असते. तर काही व्यक्ति चेहर्‍यावरून अत्यंत बावळट वाटतात. न्युनगंडाचे पुरेपूर दर्शन हालचालीवरून होत असते. हे कधी असते? जेव्हा आपल्या कामावर, वागण्यावर आपलाच विश्वास नसतो. पण जेव्हा आपण काही उद्देश साध्य केला आहे, विशेष काम केले आहे, मनाजोगे काम झाले आहे. आपल्या अचिव्ह्मेंटवर आपण खुश असतो, तेव्हा आपला आत्मविश्वास आपल्या व्यक्तिमत्वातून डोकावत (exude)असतो. म्हणजे आपली स्वत:ची प्रतिमा जशी आपण रेखाटतो, अगदी तीच प्रतिमा जनमानसात व्यक्त होत असते.    

      मिस्टर बीन ही इंग्रजी सिरिज बर्‍याच जणांनी पहिली असेल, त्यामध्ये तो एक वेंधळा म्हणून लोकांसमोर पेश होतो. जाताजाता पाय अडकून स्वत:चीच भंबेरी उडवतो. स्वत:च्या व्यक्तिमत्वाचे असे तीन तेरा वाजवतो. पण ही झाली एक काल्पनिक हास्यमालिकेची झलक. प्रत्यक्षातही असेच असते. समोरची व्यक्ति जर हुशार असेल तर आपल्या हालचाली, आविर्भावावरुन, बोलण्यावरून, आवाजातील चढ उतार, नम्रपणा, उद्दामपणा, अजिजी, रास्त अभिमान, आत्मविश्वास हे ओळखू शकतो. आत्मगौरवाचे प्रतिबिंब आपल्या चेहर्‍यावर दिसत असते.

      आपली उभे राहण्याची, बसण्याची पद्धत, डोळ्यातले भाव, हातवारे, चेहर्‍यावरच्या बिनदिक्कत हलणार्‍या रेषा या सगळ्यांचा एकूण प्रभाव समोरच्या व्यक्तीवर पडत असतो आणि त्यानुसार आपले व्यक्तिमत्व कसे आहे हे लोक ठरवत असतात. हा प्रभाव कसा निर्माण होतो, आपणच आपली मनात निर्माण केलेली प्रतिमा असते त्यामुळे. समजा कुठेतरी भाषण द्यायचे आहे, कुणाशी तरी बोलायचे आहे, त्यामध्ये मी यशस्वी होईन ही भावना मनात असेल तशी प्रतिमा मनात ठेवली तरच त्यामध्ये यशस्वी होऊ. मला काय जमतय असे जर मनात आले तर ते होणार नाही हे नक्की. आपणच आपल्या पायावर धोंडा पाडून घेत असतो. आपले स्वत:बद्दलचे self esteem महत्वाचे!

     एकदा आमच्या कार्यशाळेत एक मुलगी आली. ती फार अबोल होती. कायम बावरलेले भाव चेहर्‍यावर असायचे. तिला प्रथम बोलत करण, व्यक्त होऊ देण हे महत्वाच होत. म्हणून पहिल्यांदा गेम घेतला, ज्यामधे स्वत:विषयी सांगायचं होत. नंतर मी तिच्याकडे जास्त लक्ष देऊन प्रश्न विचारायला लागल्यावर तिच्या आकसून जाण्यामागच कारण कळलं. लहानपणी आईवडिलांनी तू जास्त बोलतेस. वाद घालतेस, उलट बोलतेस अशा वक्तव्याने तिचा आत्मविश्वास खच्ची झाला होता. तिने स्वत:च्या मनात स्वत:विषयी तशीच प्रतिमा निर्माण केली होती ज्याचा परिणाम तिच्या वागणुकीवर झाला होता. ती पुर्णपणे न्युनगंडाने पछाडली होती.

    एक पाश्चात्य रूपक कथा सांगितली जाते. एकदा एक वाघ आपल्या वर्षानुवर्षांच्या जीवनाला कंटाळला. तेच ते पशुना मारून खाणे, आपल्या श्रेष्ठतेचा तोरा मिरवणे, आपल्याहून कनिष्ठ प्राण्यांना तुच्छ लेखणे. सगळ्या प्राण्यांना आपल्याविषयी ममत्व वाटावे अस वागायचे त्याने ठरवले. म्हणून त्याने रिटायर होऊन एक निरुपद्रवी प्राणी म्हणून कुणालाही त्रास न देता जगायचे असे ठरवले. रिटायरमेंटनंतरचे आयुष्य काढायचे यासाठी तो डुकरांच्या वृद्धाश्रमात गेला. त्याने आश्रमाच्या दाराची बेल वाजवली. एक डुकराचे पिलु बाहेर आले. वाघाने आपली इच्छा बोलून दाखवली. ते पिलु म्हणाले, तुमचे दात इतके भयानक आहेत की त्याची आम्हाला सगळ्यांना भीतीच वाटते. तुम्हाला आत कसे घेणार? दुसर्‍या दिवशी वाघ त्याचे दात काढून पुन्हा आश्रमाच्या दाराशी आला. दुसरे पिलु म्हणाले, वाघोबा, तुमच्या तीक्ष्ण नख्यांची आम्हाला फार भीती वाटते. तुम्हाला कसा प्रवेश देणार? झाले वाघाने आपले पंजे बोथट करून टाकले. आता त्याला आतमध्ये येण्याची परवानगी मिळाली. आणि तो आत आल्यावर त्याच्यावर पिलानी हल्ला केला, त्याची अवस्था मरणप्राय करून टाकली. शिवाय बाकीच्या प्राण्यांना घाबरवायला वाघाला त्यांनी जेरबंद करून आणले. प्राण्यांनी आपल्याला चांगले म्हणावे, त्यांच्या मनातली स्वत:ची प्रतिमा वाघ जपायला गेला आणि झाले भलतेच. यासाठी आपल्या मनातलीच आपली प्रतिमा योग्य आणि स्पष्ट हवी.

     प्रथम आपण स्वत:ला आहे तसे स्वीकारले की आपल्या व्यक्तिमत्वावर काम करणे सोपे जाते. व्यक्तिमत्वाचा विकास करणे सहज शक्य होते. फालतू न्युनगंड किंवा अहंगंडाखाली न राहाता I am what is I am. हे मुलतत्व  जर स्वीकारल तर स्वत:ला उंचावण खूप सोप जात.

                      .सविता नाबर   

Published in Maharashtra Times, Kolhapur edition as on 16th Nov 2016