आपुला संवाद आपणासि

   
     एकदा एका लाकूड तोड्याला त्याच्या योग्यतेचे काम मिळाले. त्याला चांगली मजुरी मिळणार होती ती त्याच्या कामगिरीप्रमाणे. म्हणजे जेवढे त्याचे काम जास्त, तेवढा त्याला पगारही जास्त मिळणार. त्याच्या मालकाने त्याला कुठल्या जागेवर काम करायचे हे दाखवले. त्याला चांगली कुर्‍हाडही दिली. सर्वसामान्य नोकराप्रमाणे आपण जास्त काम केले तर मालक खुश होणार या अपेक्षेने पहिल्या दिवशी त्या लाकूडतोड्याने अठरा झाडे तोडली. मालक खुश झाला. वा! असाच प्रयत्न चालू ठेव. या मालकाच्या शब्दांनी त्याला स्फुरण चढले. दुसर्‍या दिवशीही त्याने मन लावून काम केले पण तो फक्त पंधराच झाडे तोडू शकला. तिसर्‍या दिवशी त्याने आणखीन कसून काम केले. पण त्याने बाराच झाडे तोडली. दिवसेंदिवस तो जास्तीत जास्त प्रयत्न करत होता. पण त्याला परिणामी यश मात्र कमी कमी मिळत होते. त्याला शंका आली की आपण रोज आपली थोडी थोडी शक्ति गमावत आहोत. तो मालकाजवळ गेला आणि त्याला त्याने विचारले, मला समजत नाही असे का होते आहे. मालक म्हणाला तुझ्या कुर्‍हाडीला तू कधी धार केली होतीस? क्षणभर तो बुचकळ्यात पडला. धार कशी करणार? मला तेवढा वेळच मिळाला नाही. मी तर झाड तोडण्याच्या माझ्या कामातच व्यस्त होतो. लाकूड तोड्याला त्याच्या कमी झालेल्या कार्यक्षमतेचे कारण मालकाने सांगितले. पण आपल्याला आपली कार्यक्षमता काय आहे हे कसे कळणार? 

    स्वत:ची कौशल्ये अबाधित राखण्यासाठी, किंबहुना त्यांना वारंवार धार करण्यासाठी स्वत;ला पारखणे, निरीक्षण करणे गरजेचे असते. शालेय वयात मी विश्राम बेडेकरांचे एक झाड दोन पक्षी हे आत्मचरित्र वाचले तेव्हा तो आणि मी ही एकाच व्यक्तीची दोन मने, त्यांच्यातला संवाद वाचताना ते नावीन्यपूर्ण वाटले होते. “मी त्याला म्हटले , त्याने मला असे संगितले.” अशा संवादानी त्यांनी स्वत:चे व्यक्तित्व रंगवले आहे. त्यावेळी वेगळेपणाचे वाटलेले ते किती आवश्यक आहे हे आता लक्षात येते. ती दोन मने नसून आपणच आपल्या मनाशी साधलेला संवाद होता. असा संवाद प्रत्येकाने स्व:शी साधला पाहिजे.

     मन, बुद्धी आणि शरीर ही आपल्याला निसर्गाने बहाल केलेली तीन शस्त्रे आहेत. त्याच्याशी संवाद साधुनच आपले अवघे आयुष्य आनंदमय करायचे. जेव्हा शरीराला कुठेतरी इजा होते, तेव्हा शरीराशी संवाद साधून पाहिलाय? दुखर्‍या भागावर हळुवारपणे फुंकर घालून त्याला मनानेच गोंजारून पहा, तुमची जखम किती लवकर बरी होते ती! कधी मन उदास असेल, निराशेचे मळभ साचले असेल तर मनाला हलकेच आनंदी क्षणांची आठवण करून द्या, बघा किती उत्फुल्ल होतय ते! बुद्धी, ती तर काटेकोर असते, पण तिलाही घासून पुसून लख्ख ठेवली नाही तर तिही गंजून  जाते.

    आपल्याशी संवाद म्हणजे आपण कधी कुठे चुकतोय हेच पहाणे नाही किंवा फक्त आपल्या चुकांचे परिमार्जन करणे नाही. तर वेळोवेळी मनाला, शरीराला आणि बुद्धीलाही त्यांनी केलेल्या कामाचे बक्षीस देणेसुद्धा यामध्ये अंतर्भूत आहे. मन कुठे भरकटत असेल तर बुद्धीने त्याला समजावले पाहिजे, शरीराने भरपूर श्रम केले असतील तर मनाने शाबासकी दिली पाहिजे. बुद्धीच्या कौशल्याला तर मनाने आणि शरीरानेही दाद दिली पाहिजे. श्रमलेल्या शरीराला आणि दमलेल्या मनाला उत्साही वाटायला लावणे म्हणजे संवाद साधणे.

    शरीरानेही बरेच कष्ट केलेले असतात. त्याला आपण भरपूर ताबडवलेले असते, अशा वेळी ते ताजे तवाने व्हावे म्हणून जाणूनबुजून आपण काय करतो? छानसे सरबत, चहा, वेळेवर सकस अन्न दिलेत तर ते तुमच्या मनाला येईल तितके राबायला तयार होते. वेळोवेळी त्रयस्थपणे स्वत:कडे पहाणे फार गरजेचे असते. जगाच्या कोलाहलात आपण आपल्याला सापडतो का? आपले ध्यान बाहेरच इतके असते की स्वत:च्या आतमध्ये डोकावणे जमतच नाही. यासाठीच दिवसाकाठी थोडासा वेळ आपल्यासाठी काढायला हवा. स्वत:शीच संवाद साधण्यासाठी.

     आपल्या बुद्धीला, मनाला धार लावण्यासाठी स्वत:शी वेळोवेळी संवाद साधणे आवश्यक असते. आजच्या गुंतागुंतीच्या, धकाधकीच्या जगात क्षणभर थांबून स्वत:कडे लक्ष द्यायला वेळ नाही. पण तो काढला पाहिजे नाहीतर न थांबता नुसते काम करत राहिलात तर आपण काय करतोय आणि कुठे पोचलोय हे कळणारच नाही. म्हणूनच आपण आतापर्यंत काय केले याचा मागोवा घ्यायला, आत्मपरिक्षण करायला वेळ काढला पाहिजे. माझे आज काय चुकले हे आठवण्यापेक्षा आजच्या दिवसात क्रमाने केलेल्या घटना जरी आठवल्या तरी, एक तर स्मरणशक्ती वाढते आणि घटना त्रयस्थपणे पाहताना त्यातल्या चूक, बरोबर हे लक्षात येते. आपण केलेल्या कामाचे मूल्यमापन वेळेवर केले नाही तर केलेल्या कामाला काही अर्थच रहाणार नाही.

                  ...................सविता नाबर

 published in Maharashtra Times Kop ed, on 3rd Feb 2016